Nederland
- Gedicht Truus Menger: Syndroom '40-'45
- Hannie Schaft, Truus Menger-Oversteegen en Els Schalker-Karstanje
- Homoseksuelen in oorlog en verzet
- Gedicht van Cornelis Putemmer
- Manifestatie 'Ieder mens verdient respect'
- Documentaire 'Die dag voelt niet lekker' (video - 13 min.)
- Boek: Joden in de Zaanstreek
- Bronnen / Verder lezen
Foto: www.hoorn.nl
De handen van Truus Menger markeren de route van de jaarlijkse stille tocht in Hoorn. De handen verbeelden 'afscheid', 'woede', 'wanhoop' en 'steun'.
Syndroom '40-'45
Vergeef mij
als ik je droom van nu verstoor
Vergeef mij
als ik huil versteende tranen
het is of ik het gisteren hoor
en loop met jou door
bladerloze lanen
Omarm mij
als ik dreig weg te zinken
of als de nacht zo eindeloos lijkt
Omarm mij lief
als harde salvo�s klinken
uit verleden
wat heden blijkt.
Truus Menger, kunstenaar en vriendin van Hannie Schaft.
Hannie Schaft, Truus Menger-Oversteegen
en Els Schalker-Karstanje
Hannie Schaft (foto: Verzetsmuseum)
De roodharige studente Hannie Schaft sluit zich in 1943 in Haarlem aan bij een verzetsgroep. De groep liquideert verraders. Noodzakelijk werk vinden Hannie en haar strijdmakker Truus Menger.
"We hadden geen gevangenissen, dus er was geen andere oplossing. Ik vermomde me als man, zodat ik samen met Hannie Schaft een verliefd stelletje kon spelen. Dan sta je daar zogenaamd te vrijen, met het pistool schietklaar. Zo'n vent komt de deur uit en je gaat er achteraan, heel zenuwachtig. Dan geef je elkaar nog een kick, van 'daar gaat ie, die schoft', om elkaar te steunen op dat moeilijke beslissingsmoment".
Truus Menger, verzetsvrouw
Truus Menger en Hannie Schaft in actie (foto: Verzetsmuseum)
Els Schalker�Karstanje en Truus Menger�Oversteegen maken niet bepaald de indruk van rustige oude dametjes. Ze voelen zich thuis bij jongeren, vooral wanneer die niet met de massa meelopen en kritisch zijn. In 1940 waren ze 16 en 17 jaar. Als jonge meiden namen ze deel aan het verzet. Truus Menger, met haar zus Freddie en Jan Bonekamp lid van de verzetsgroep van Hannie Schaft. �Nee, natuurlijk ging je niet zomaar even bij het verzet,� vertelt Els. �Mijn familie was al begin jaren dertig actief toen in Duitsland de eerste vervolgingen op gang kwamen. We vingen vluchtelingen op die eigenlijk illegaal waren, want Nederland was neutraal en Duitsland een bevriende natie.� Beiden ergeren zich aan het vluchtelingenbeleid van nu en aan mensen die actie voeren tegen de komst van asielzoekers zonder iets te weten van hun achtergronden.
Helden? Verzetsstrijders worden vaak gezien als helden. Maar Truus en Els vinden dat het niet alleen om het verleden gaat maar juist om wat je nu doet. Truus: �Door wat je in het verleden hebt meegemaakt blijf je optimist. Er zullen altijd idealisten zijn om de menselijkheid te beschermen.�
Els Schalker-Karstanje (foto: www.kindermonument.nl)
Op de vraag wat ze zouden doen als ze nu nog 16 of 17 waren, antwoordt Truus meteen: �Oh, ik zou bij Greenpeace gaan, mee op die boot natuurlijk.� Beiden voelen zich betrokken bij antiracisme, de milieubeweging en Amnesty International. Els is medeoprichtster van het Zuid-Hollands Verzetsmuseum en gaat regelmatig naar het voormalige concentratiekamp Dachau waar internationale jongerengroepen elkaar ontmoeten. Truus is een veel gevraagd spreekster op bijeenkomsten en universiteiten, ook in het buitenland. Zij is kunstenaar. Op verschillende plekken staan beelden en monumenten die door haar zijn gemaakt. De ontmoetingen inspireren: �Het gaat om de jongeren van nu, want die hebben de toekomst, we hopen dat ze van ons leren dat je het niet moet pikken als je vriendje wordt gepest, of als er gediscrimineerd wordt.'
Wie was Hannie Schaft?
Dat ook vrouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog deelnamen aan het gewapende verzet hadden de Duitsers aanvankelijk niet verwacht. Vrouwen hielden zich in hun denkbeelden alleen met de verzorging van hun echtgenoten en kinderen bezig. Pas in de laatste jaren van de oorlog drong tot hen door dat in een aantal kinderwagens behalve baby's ook wapens werden vervoerd en dat jonge schoolmeisjes met vele illegale krantjes konden rondfietsen. Het was vooral het koerierswerk dat vrouwen in verzetsgroepen verrichtten. Andere activiteiten als sabotage, overvallen en liquidaties van Duitsers of verraders namen mannen meestal voor hun rekening, op uitzonderingen na, waaronder 'het meisje met het rode haar', Hannie Schaft.
Op twee�ntwintigjarige leeftijd kwam Jo Schaft, zoals ze eigenlijk door familie en vrienden werd genoemd, in het Haarlemse verzet terecht. Het was een logisch gevolg van de woede die ze in de loop der jaren tegen de Duitsers had ontwikkeld. Van huis uit had ze al een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Haar ouders waren sociaal-democraten die zich zeer bewust waren van de wereld om hen heen. In het gezin Schaft werd veel gediscussieerd over allerlei politieke onderwerpen. Er bestond een zeer hechte gezinsband, die na de dood van Hannie's jongere zusje nog steviger werd. Omdat haar ouders erg bang waren dat hun enig overgebleven dochter iets zou overkomen, werd Hannie heel beschermd opgevoed. Ze was hierdoor vrij ge�soleerd en had weinig vrienden. Hannie hield zich voornamelijk met haar school bezig, waar ze zeer hoge cijfers haalde.
In 1938 ging Hannie rechten studeren in Amsterdam. Ze werd lid van de Amsterdamse Vrouwelijke Studentenvereeniging. En al snel was van een ge�soleerd bestaan geen sprake meer. Binnen de vereniging richtte ze met een aantal studentes een nieuw dispuut op. Over de discussies hierin vertelde een studente: 'Jo nam daarbij een vooraanstaande plaats in. Wat haar politieke overtuiging betreft, ze was behoorlijk rood en daar durfde ze wel voor uit te komen. 'n Virulent type. Altijd giftig tekeer tegen alles wat onrecht in de wereld was.
'Toen in 1940 de oorlog uitbrak, ging Hannie evenals alle anderen door met studeren, in juli '40 haalde ze haar kandidaatsexamen. Om niet meer heen en weer te hoeven reizen tussen haar ouderlijk huis in Haarlem en Amsterdam, ging ze in de universiteitstad op kamers wonen. Intussen groeide Hannie's woede tegen de Duitse bezetters. Haar Joodse studiegenoten Sonja en Philine werden in toenemende mate getroffen door de anti-Joodse maatregelen. Toen zij een gele ster moesten gaan dragen en zeer beperkt werden in hun bewegingsvrijheid, stal Hannie twee persoonsbewijzen van niet-Joodse vrouwen in een zwembad. Bij deze twee bleef het niet. Verder stuurde ze pakjes naar Westerbork en andere kampen.
Haar eigen leven veranderde ingrijpend toen de Duitsers van alle studerenden een loyaliteits verklaring (1943) eisten. Dit betekende voor Hannie het einde van haar studie. Een vriendin vertelt hierover: 'Ze vond het ondenkbaar, dat je als goede Nederlander zo'n papier zou ondertekenen. Het was een kwestie van solidariteit, niet alleen tussen alle studenten, maar ook met de groepen die in ons land veel erger onderdrukt en weggevoerd werden.'
Jan Bonekamp, Truus en Freddie Oversteegen, Hannie Schaft (foto: Verzetsmuseum)
In het voorjaar van 1943 vertrok Hannie met Sonja en Philine, die ze bij haar ouders wilde laten onderduiken, naar Haarlem. Aldaar sloot ze zich aan bij de linkse sabotagegroep de Raad van Verzet, om meer, actiever verzet te bieden. De RVV had er al diverse sabotageacties en aanslagen op zitten. De zusjes Truus en Freddie Oversteegen maakten deel uit van deze groep, evenals de felle Jan Bonekamp die vrouw en kind verliet om zich aan de strijd tegen de Duitsers te wijden. Vooral voor de laatste had Hannie grote bewondering.
Haar ouders bracht ze niet op de hoogte van haar verzetsactiviteiten. Voor hun veiligheid en van hun onderduikers mochten zij zo weinig mogelijk weten. Sonja hield het echter niet lang vol in haar 'vrijwillige' gevangenschap. Ze probeerde naar Zwitserland te vluchten maar werd, zo bleek later, in Frankrijk verraden. In Auschwitz kwam ze om het leven. Na instructies over wapens en een schietles was Hannie gereed voor haar eerste actie. Ze kreeg de opdracht een man van de Sicherheits Dienst neer te schieten. Toen ze de trekker overhaalde klonk er in plaats van een schot een klik, er zaten geen kogels in het pistool. Hannie had een 'proef van bekwaamheid en betrouwbaarheid' afgelegd waar ze erg kwaad over werd.
De volgende acties speelden zich in de volle werkelijkheid af. Bij een ervan kwam Jan Bonekamp om het leven. De man die hij en Hannie moesten liquideren had na de aanslag van Hannie nog kans gezien om Jan in zijn buik te schieten. Hannie was inmiddels al weggefietst en wachtte op een onderduikadres tevergeefs op Jan. Hij stierf nadat de Duitsers nog enkele adressen van hem wisten los te krijgen, waaronder dat van Hannie.
Hannie's ouders werden naar aanleiding van deze gebeurtenissen gegijzeld. De Duitsers hoopten dat Hannie zich dan bij hen zou melden. Hannie werd door haar kameraden ervan weerhouden om zich aan te geven en na enige tijd lieten de Duitsers haar ouders gaan. Behalve deze gijzeling, veroorzaakte de dood van Jan een diepe inzinking bij haar. In een brief aan Philine schreef zij: 'Mijn geestestoestand is nog steeds allerbedroevendst : ik kan geen boek lezen, noch roman, noch studieboek. Ik ben aanzienlijk minder hard dan ik gedacht had: de kennismaking met de dood is niet meegevallen.' Alleen door er dubbel zo hard tegen aan te gaan kon zij haar verdriet min of meer vergeten. De gevaarlijkste klussen wilde ze doen. Het gevaar voor eigen leven leek haar steeds minder te interesseren. Het laatste oorlogsjaar ging Hannie vooral met de zusjes Oversteegen op stap.
Hannie Schaft Monument - Westzijde, Zaandam (foto: www.hannieschaft.nl)
In haar boek over de oorlog, 'Toen niet, nu niet, nooit' (1982) verhaalt Truus Menger over een aantal van die gezamenlijke acties. Een daarvan was de liquidatie van 'foute' Ko Langendijk. Achterop de fiets bij Truus had Hannie deze man neergeschoten. Een eindje verderop doken ze een caf� in. Truus liet de aanwezige klanten haar pistool zien en maakte duidelijk dat zij, wanneer de Duitsers daar naar zouden vragen, al zeker een uur aanwezig waren. Nadat ze zich heel ordinair hadden opgemaakt, 'zo'n beetje defterig', gingen ze op een beschonken manier aan een tafeltje zitten. Langskomende Duitsers wilden van de 'aanhalige' dames niets weten en lieten hen na een vluchtige controle verder met rust. Op 21 maart 1945 werd Hannie bij een wegcontrole gearresteerd op het bezit van illegale krantjes.
Op het bureau bracht een Duitse officier haar in verband met 'het meisje met het rode haar' dat bij zoveel aanslagen en sabotageacties betrokken was geweest. Haar arrestatie kreeg hierdoor een veel groter belang. Ondanks de afspraak die de Duitsers aan het einde van de oorlog met de Binnenlandse Strijdkrachten hadden gemaakt om geen mensen meer te executeren, werd Hannie vier weken na haar arrestatie doodgeschoten. Haar vrienden uit het verzet probeerden nog achter haar verblijfplaats te komen om haar te kunnen bevrijden. Toen Truus daar uiteindelijk achter kwam, bleek Hannie's naam te zijn doorgestreept in het gevangenisboek.
10 december 2005
ieder mens verdient respect
dat mogen wij tenminste hopen
ons verleden is bevlekt
maar de toekomst ligt nog open
dat mogen wij tenminste hopen
soms is �t helaas een beetje zoek
maar de toekomst ligt nog open
met of zonder omslagdoek
soms is �t helaas een beetje zoek
ons verleden is bevlekt
met of zonder omslagdoek:
ieder mens verdient respect!
Cornelis Putemmer, pseudoniem voor Kees Aker,
vanaf maart 2005 stadsdichter van Hoorn,
dichter van bundels als 'Lachende gieren en andere dieren'
en 'Moet je Hoorn' (eind 2008 te verschijnen),
overleed op 23 oktober 2008. Hij ruste in vrede.
|
Impressie van de manifestatie 'Ieder mens verdient respect' Op 10 december 2005, de dag van de mensenrechten, organiseerde PRIMO nh de manifestatie 'Ieder mens verdient respect (1945-2005)' in de schouwburg 'Het Park' in Hoorn. In samenwerking met de gemeente Hoorn, het Migrantenplatform, de Jongerenraad, stichting Netwerk en Amnesty Hoorn werden er verschillende activiteiten georganiseerd rond het thema �Ieder mens verdient respect. Het doel van de manifestatie was om 60 jaar na de Tweede Wereldoorlog, de lessen uit de gewelddadige oorlogsjaren met het leven van migranten en jongeren van nu te verbinden. Bekijk hierboven de documentaire 'Die dag voelt niet lekker' van Huib en Karen Schoonhoven en Pim Ligtvoet over het bezoek van Hoornse jongeren aan het Verzetsmuseum en de deportatieplaats Hollandsche Schouwburg in Amsterdam (13 minuten). Klik hier door voor het complete verslag (pdf) van de manifestatie. In 2007 kreeg het project een vervolg in de vorm van een Respect Estafette, waarbij jongeren van zes scholen (vmbo-havo) briefvriendschappen sloten met mensen die risico lopen om gediscrimineerd te worden. Twee instellingen (hbo) organiseerden debat en dialoog over Respect. Alle acht maakten een filmpje: '90 seconden Respect'. Het project werd in 2007 genomineerd voor de Movisie Diversiteitsprijs. |
 Bezoekers bij de expositie |
 Bezoekers bij de expositie |
 Burgemeester Van Veldhuizen |
 Winnend graffiti stuk |
 Publiek tijdens bekendmaking prijzen |
 Dagvoorzitter Andrew Makkinga |
 Alle winnaars op het podium |
 Andrew Makkinga en filmmaker Huib Schoonhoven |
 Kinderactiviteiten in de pauze |
 Jongerenraad tijdens de pauze |
 Foyer tijdens de pauze |
 Yasmine Allas in gesprek met Pim Ligtvoet |
 Cabaretier Amar |
 Jongerenraad tijdens de discussie | Foto's: Marja Eijkhoudt |