Joden in de Zaanstreek
"Ik heb een heel tijdje niets van me laten horen"
Joden in de Zaanstreek (1940 - 1945)
Lientje Engelander (foto: Gemeente Archief Zaanstad)
De jodenvervolging lijkt grotendeels aan de Zaanstreek voorbij te zijn gegaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de 'jodenster' hier nauwelijks gedragen. De bezetter lichtte de bijna 320 Zaans-joodse inwoners niet bij nacht en ontij van hun bed. Toch werden 180 van hen vermoord. Toen in de rest van Nederland de vervolging medio 1942 haar hoogtepunt bereikte, was de Zaanstreek al Judenrein - vrij van joden. In opdracht van de nazi's dwong Zaandam namelijk op sabbat 17 januari 1942 als eerste Nederlandse gemeente haar joden om naar getto's te verhuizen, het voorportaal van de Holocaust. In maart en april 1942 volgden de andere Zaangemeenten. Een Zaandamse politieman rapporteerde: "Een en ander heeft in volmaakte orde plaatsgevonden. Moeilijkheden hebben zich in het minst niet voorgedaan."
Dat is niet het hele verhaal. In de Zaanstreek doken vanaf juli 1942 enkele honderden joden onder. In dit boek worden ruim 180 van hen genoemd. Er zijn bekende namen bij, zoals Ajax-fysiotherapeut Salo Muller en schrijver Frans Pointl. Joodse baby's werden in koffers vanuit de Hollandsche Schouwburg naar gereformeerde helpers in Zaandam gesmokkeld. De tjalk ‘De Dankbaarheid’ voer bij Nauerna en Wormerveer rond met drie onderduikers. Een weg met gastvrije Assendelftse boeren kreeg de informele naam Jodenbreestraat. Via onder meer een dagboek, brieven uit Amsterdam en kamp Westerbork en een bewaard gebleven kalenderblaadje met de berekening van onderduikkosten wordt een indringend beeld gegeven van het oorlogsleven van de onderduikers.
Op 15 april 2007, 65 jaar nadat de laatste Zaanse joden de regio moesten verlaten, presenteerde het Bureau Discriminatiezaken Zaanstreek/Waterland in samenwerking met Stichting Uitgeverij Noord-Holland de publicatie “Ik heb een heel tijdje niets van me laten horen. Joden in de Zaanstreek (1940-1945)”. Auteur Pim Ligtvoet beschrijft daarin door middel van driehonderd biografische schetsen het verhaal van verdrijving en onderduik in de Zaanstreek. Hij heeft de afgelopen jaren via interviews, archief- en mediaonderzoek een uitputtend beeld verkregen van de Zaans-joodse geschiedenis rondom de Tweede Wereldoorlog en over elke joodse inwoner die als zodanig geregistreerd stond gegevens vastgelegd. De verhalen van de joodse bewoners, de onderduikers en hun helpers zijn aangevuld met tientallen unieke foto's en documenten. Daarmee is een papieren monument ontstaan, als herinnering aan de grootste ramp uit de Zaanse geschiedenis van de twintigste eeuw en als waarschuwing voor de toekomst.
"Ik heb een heel tijdje niets van me laten horen" telt 334 bladzijden (formaat 170 x 240 mm) en is inmiddels uitverkocht.
In 2009 werd de website www.joodsmonumentzaanstreek.nl gelanceerd als vervanging van het boek. Sinds die tijd is veel nieuwe informatie verschenen, zijn enkele correcties toegepast en is veel fotomateriaal toegevoegd waarvoor in het boek de ruimte ontbrak. Nog steeds wordt de website aangevuld met nieuwe informatie en foto's uit gemeentelijke archieven en uit particulier bezit.