Toelichting bij Noord-Afrikaanse en Syrische geallieerden

De heer J.A. Hey (Hengelo) heeft op persoonlijk initiatief, en wat betreft Kapelle in samenwerking met de gemeente en het Souvenir Français, in de jaren 1970-2000 onderzoek gedaan naar in Nederland begraven militairen met een niet-Nederlandse nationaliteit, onder wie de Franse militairen uit de jaren 1940-1945. Op basis van zijn gegevens, de informatie op de graven, aanvulling door Ad van den Oord, de Oorlogsgravenstichting en Droog Magazine Investigations (4-5-2018), komen we tot de volgende analyse (mei 2020):

26 militairen met en zonder graf, met en zonder monument

1. Op de door Hey in 2002 samengestelde lijst staan 595 namen van Franse militairen; 24 van hen zijn leden van Noord-Afrikaanse eenheden of moslim. Droog Magazine corrigeerde dit in 2018 naar 26. Er zijn overigens ook andere nationaliteiten in Kapelle vertegenwoordigd, zoals de Poolse.
2. Veel Franse gevallenen, en 24 van de voornamelijk Marokkaanse groep, zijn na de oorlog definitief begraven in Kapelle (Zuid-Beveland) op de Franse Militaire begraafplaats. De lichamen van de meeste Franse militairen zijn na de oorlog echter niet in Kapelle gebleven of daarheen gebracht, maar naar Frankrijk teruggevoerd. Er blijven 229 graven over, waaronder ruim honderd met het opschrift 'non identifé', niet geïdentificeerd. Daaronder zijn 2 militairen van Marokkaanse afkomst.
   
   Begraafplaats Kapelle. Foto: NRC, Evelyne Jacq.
3. Op het door de Nederlandse vereniging 'Souvenir Français' in mei 1950 onthulde monument te Kapelle staan, in goudkleurige letters, 483 toen bekende namen van gesneuvelde militairen. Het onderzoek van Hey toonde aan dat er dubbele namen bij staan, terwijl andere namen ontbreken.
4. Van de Noord-Afrikaanse groep ontbreken drie namen op het monument: de Marokkaanse tirailleurs Hassan ben Abdallah, El Achir ben Bouali (beiden 7e RTM), en Messaoud ben Ahmed (1e RTM). Hun graven zijn wel in Kapelle. Van twee anderen wordt de naam vermeld, maar zijn de graven niet in Kapelle. Salch ben Ski ligt begraven op het oorlogskerkhof 'Vredenhof' in Schiermonnikoog, dat al tijdens de Eerste Wereldoorlog werd opgericht (zie ad 4 hieronder). Van Brahamin ben Mohamed is het graf op het strand van Castricum nog tijdens het jaar 1940 in zee verdwenen.
   
   Begraafplaats Vredenhof, Schiermonnikoog
   foto: Piet Huisman, gemeente Schiermonnikoog
5. Van de in totaal 26 Noord-Afrikaanse en Arabische militairen die in Nederlandse grond begraven zijn, staan aldus 21 namen, soms met een iets andere schrijfwijze, op het monument vermeld. 19 als groep bij elkaar onder een halve maan en het opschrift Algériens - Marocains en 2 militairen, Blaide en Weddiden, in de Franse groep.
   
   Marokkaans, Frans, Algerijns, Syrisch, niet-moslim
6. Van de 26 geallieerden zijn er vermoedelijk 22 van Marokkaanse origine: 15 zeker, 3 vermoedelijk; 3 andere hebben een Marokkaans/Franse afkomst en 1 een Marokkaans-Algerijnse. Daarnaast zijn er 2 Algerijnen en 1 Syriër.
7. Van de Marokkaanse groep is in zes gevallen een adres bekend, in acht gevallen de leeftijd: tussen 20 en 40 jaar. Van achttien kennen we de militaire eenheid. Twee waren sergeant, 1 was korporaal-sergeant. Veertien personen behoorden tot een Marokkaanse eenheid: tien dienden bij de Marokkaanse tirailleurs (RTM): het 7e Regiment (5), het 1e (2), het 2e (1) en het 3e (1), een onbekend regiment (1); vier bij een Marokkaanse groep zonder nadere aanduiding. De vier anderen dienden in een artillerie-eenheid, een verkenningsgroep, de genie en in het Vreemdelingenlegioen.
8. Twee personen behoorden tot het Régiment Tirailleurs Algériens (RTA), het 11e en het 13e regiment. Van beiden is het adres bekend. De Syriër Asem Ibrahim tenslotte sloot zich in 1942 in Somalië aan bij het Vrije Franse Leger en werd een van de paratroepers die Drente bevrijdde.
9. Spaki Jam Blaide en Weddiden hebben een kruis op hun graf. Beiden waren Fransman met Marokkaanse roots. Volgens Sami Kespi van de Stichting Maimon zijn velen van de Marokkaanse geallieerden oorspronkelijk (12e tot 15e eeuw) van joodse origine.
10. Elie Benazech, begraven in het Franse vak D, is op deze site eerder ten onrechte aangezien voor Noord-Afrikaan. Zijn naam is echter Frans, Occitaans voor 'Benedictus'. Droog Magazine Investigations corrigeerde deze vergissing.
    
    Verdronken, krijgsgevangen, gewond/ziek, gesneuveld
11. Het lichaam van 20 Noord-Afrikaanse militairen is tussen eind juli en eind augustus 1940 aangespoeld op de Nederlandse kust, vooral op de Waddeneilanden, maar ook in Zeeland, Zuid- en Noord-Holland. Wij rekenen daartoe ook de niet-geïdentificeerde militair die op 23 september 1940 levenloos aanspoelde bij Callantsoog. De datum zou een verschrijving kunnen zijn.
12. Het betrof mannen die betrokken waren bij de evacuatie van rond 200.000 Engelse en 140.000 Franse troepen uit Boulogne, Calais en vooral Duinkerken naar het Engelse Dover. De 'Operatie Dynamo', vanuit Duinkerken, vond officieel plaats tussen 26 mei en 4 juni 1940. De geallieerde troepen waren ingesloten door de Duitsers en werden, met hun schepen, bestookt door vliegtuigen (de 'Luftwaffe') en soms de kustbatterij. De Britse marine schat het aantal gesneuvelden bij deze evacuatie op 8100 Britten en 1300 anderen. Vanwege de relatief lage verliezen vanuit een militair hopeloze situatie, sprak met al gauw over 'het wonder van Duinkerken'.
13. Van de 848 schepen die aan de evacuatie deelnamen, werden er 72 door de nazi's tot zinken gebracht. Daarnaast gingen 163 meest kleine vaartuigjes in de golven verloren. Zeker 8 Franse schepen werden uitgeschakeld: Duitse jachtbommenwerpers bombardeerden op 21 mei bij Duinkerken destroyer 'Adroit'', op 23 mei bij Boulogne de 'Orage' en bij Malo-les-Bains de 'Jaguar'. Op 24 mei werd destroyer 'Chacal' bij Cap d'Alprecht door een kustbatterij getroffen en op 30 mei bij Nieuwpoort de 'Bourrasque'. Op 31 mei en 1 juni brachten Duitse vliegtuigen voor Duinkerken de 'Sirocco' en de 'Foudroyant' tot zinken. Daarnaast liep het vrachtschip 'Douasien' met duizenden opvarenden op 28 mei bij Duinkerken op een magnetische mijn. Van El Achir ben Bouali is bekend dat hij ter zee omkwam op 22 mei.
14. Het lichaam van één militair, de Franse Marokkaan Weddiden, spoelde aan bij Gorkum. Hij werd als krijgsgevangene naar Duitsland vervoerd door een schip dat op een mijn liep.
15. Van de 26 stierven er vijf op het land. Drie van hen in de zomer van 1940 in een ziekenhuis te Maastricht, waarheen zij als gewonde krijgsgevangenen uit België of Noord-Frankrijk waren overgebracht. De Algerijn Haddadi Hamou vervolgens stierf als krijgsgevangene in Amersfoort en de Syrische parachutist Ibrahim Asem sneuvelde in april 1945 bij Assen.
16. Volgens een Marokkaanse getuige die op 16 mei 1940 met zijn eenheid van 34 Noord-Afrikanen en het 271e Régiment Infanterie deelnam aan de strijd rond het Zeeuwse Kapelle, sergeant Moughit ben Daoud, verloren toen 12 Noord-Afrikanen het leven. Van hen zijn geen graven in Nederland bekend. Hun namen komen niet voor op het monument, noch op de lijst met de 84 bij Kapelle gesneuvelde en begraven militairen van de heer Hey.

Ad 4. Salch ben Ski en Begraafplaats Vredenhof, Schiermonnikoog


Emaillen bordje met toenmalig nummer 46.
Bron: Vredenhof. Begeleidingsboekje tentoonstelling Bezoekerscentrum Schiermonnikoog 1998, p. 17
Eén van de 24 Noord-Afrikaanse slachtoffers, tijdelijk op een Nederlandse begraafplaats bijgezet, werd na de oorlog niet naar het dankbare Kapelle vervoerd: Salch ben Ski, of Salch Siki zoals het monument in Kapelle hem noemt. Zijn stoffelijke resten bleven als no. 46 op het drenkelingenkerkhof Vredenhof van Schiermonnikoog, waar momenteel 110 voornamelijk buitenlandse graven zijn. Op 4 mei klinken er niet alleen de Nederlandse, Engelse, Franse, Duitse, Canadese, Australische, Nieuw-Zeelandse en Poolse volksliederen maar ook het Marokkaanse.
In dit artikel probeer ik duidelijk te krijgen waarom Ben Ski gebleven is waar hij was - op Schiermonnikoog. Daarbij ga ik er van uit dat Salch en Ski geen Marokkaanse namen zijn, en mogelijk teruggaan op de manier waarop namen als Saleh (Salah) en Zaki (of Zeki) bij de opname in het Franse leger zijn uitgesproken. (Met dank aan Abdel Kwyasse, Amsterdam).

Verzameling emaillen bordjes met toenmalige nummers, enkele dubbel, vóór 2 aug. 1949. Bron: Vredenhof, p. 17

Graf Salch Ben Ski, 28-08-1940. Mort pour la France. Foto: Pim Ligtvoet 2014.

31 Franse militairen
Salch ben Ski is niet de enige Franse militair wiens graf op Schiermonnikoog gebleven is. Het zijn er op dit moment 22. Zeven van hebben dragen een naam, 15 niet. Hun lichamen werden door eilanders op het strand gevonden, gekist en naar Vredenhof gebracht. Daar werden ze, op een enkeling na, door de Duitsers met militaire eer begraven. Na 1 juni 1941 was het strand verboden gebied, zodat alleen de Duitsers de overledenen vonden. Maar soldaten uit het Franse leger kwamen allen vóór die tijd aan. In totaal spoelden tussen juni en december 1940 de lichamen van 31 overleden Franse militairen aan op dit eiland.

Duitse soldaten vinden een drenkeling. Foto: Bauke Henstra, De oorlog in beeld. Schiermonnikoog 1940-1945. Louise 2012, ca. p. 139

Kisting op het strand door timmerman Leo van der Veen en doodgraver Nico Faber (eind juli 1940). Foto: Bauke Henstra p. 140

Achter de naam van de drenkeling werd de datum gezet waarop hij op Vredenhof begraven werd. Soms is ook de datum van feitelijk overlijden bekend; dan wordt die apart vermeld. Bij de Frans-Marokkaanse militair ben Ski staat 28 augustus 1940 als dag van de begrafenis.
Augustus 1940
Deze maand, vooral de eerste week, is de periode waarin de meeste Franse militairen op het drenkelingenkerkhof worden bijgezet. In totaal 22. Op 2 augustus zijn het er 15. Onder hen zijn Léon Fouason (bordje no. 4), Guy Bouquet, gestorven op 4 juni (bordje no. 7), Georges Lepage, Jean Fichant en ook enkele 'inconnus' - onbekenden. Op 3 augustus is het Antoine Marcel Gaston. Op 8 augustus Gustave Lefranc en een onbekende, op de 17e twee onbekende Fransen. Het lichaam van 'Saleh ben Zaki' (ook 'Salah' en 'Zeki') wordt samen met dat van een onbekend slachtoffer gevonden. Na hen worden de aantallen kleiner. In september, oktober en december wordt steeds 1 onbekende gesneuvelde Franse militair op Vredenhof teraardebesteld.

Teraardebestelling op Vredenhof (1940). Foto: Bauke Henstra p. 151, Juni en juli

Wat is er bekend over de achtergrond en de dood van de militairen? In juni en in juli 1940 gaat het steeds om drie overleden drenkelingen uit het Franse leger. Pierre Lefebvre (1 juni lijkt onmogelijk) en Raymond Feret (4 juni) werden in één graf gelegd. Fernand Lafosse (zonder datum) kreeg een eigen graf. De eerste twee zouden om het leven zijn gekomen toen de mijnenveger Émile Deschamps op 4 juni 1940 bij Birchington-on-sea met 500 Franse militairen op een mijn liep. Van Lafosse is bekend dat hij op die dag slachtoffer werd van de nachtelijke botsing tussen de Franse trailer Maréchal Foch en de Britse mijnenveger Leda bij Duinkerken (Sietze van der Hoek, Vredenhof. Rustplaats voor drenkelingen op Schiermonnikoog. Amsterdam/Antwerpen 2003, p. 50. Hier is sprake van een Belgische trailer Maréchal Foch). Op 30 juli werden kapitein Charles Marquezy, oud-burgemeester van Roubaix (Schiermonnikoog Oogappel van Hitler, een boek van schrijver Wilko Bergmans (1985). https://sites.google.com/site/oogappelvanhitler/home/epiloog-4. Hij spreekt abusievelijk van 28 opgegraven Franse drenkelingen), eveneens gestorven op 4 juni (bordje no. 35) begraven. Evenals twee naamlozen, 'inconnus'. Wanneer en onder welke omstandigheden Salch ben Ski stierf is niet bekend. Wel bekend is, dat zijn lichaam als een van de laatste Franse militairen op het strand van Schiermonnikoog gevonden is.

Graf Salch Ben Ski, detail. Foto: Pim Ligtvoet (2014)

Repatriëring
Van de 31 in Schiermonnikoog begraven Fransen worden er op 2 augustus 1949 negen gerepatrieerd naar Frankrijk. Negen jaar na de grootste Franse bijzetting op Vredenhof. Wie waren het?

Een van de negen opgegravenen wordt door Franse soldaten weggedragen. Foto: Bauke Henstra p. 145

Het ging in ieder geval om de overblijfselen van kapitein Marquézy, Léon Fouason, Guy Bouque, Gustave Lefranc, en van nog vijf collega's van wie het lichaam op of rond 2 augustus 1940 was aangespoeld. Familieleden vroegen om hun terugkeer. De stoffelijke resten van de overige 22 Fransen bleven op het Waddeneiland. Ze werden niet alleen niet naar Frankrijk, maar evenmin naar de nieuwe begraafplaats in Kapelle vervoerd. Waarom?

Negen Franse drenkelingen van augustus 1940 worden naar de haven vervoerd (2 augustus 1949). Foto: Bauke Henstra p. 146

Sake van der Werff
Het was vooral Sake van de Werff, oud-veldwachter en eigenaar van het bekende Van de Werff-hotel, die daarvoor zorgde. Samen met andere eilanders, met zeelieden en de eigenaar van Schiermonnikoog, Graaf Georg Ernst von Bernstorff, was hij tijdens de laatste jaren van de Eerste Wereldoorlog bij de aanleg van het kerkhof betrokken geweest, en bleef dat. Van der Werff koesterde de bijzondere drenkelingen-begraafplaats. Hij correspondeerde met nabestaanden en nodigde hen uit naar Schiermonnikoog te komen. Zo had hij na de Tweede Wereldoorlog ook contact met de weduwe Marquezy en het Franse consulaat-generaal. De Franse autoriteiten gingen op zijn verzoek in en lieten 22 lichamen in Vredenhof. Voor hotel van der Werff was dat geen slechte zaak. Voor de nationale diversiteit op Vredenhof evenmin.

Internationale begraafplaats
Er is op Schiermonnikoog niet alleen sprake van een mini-Frans en -Marokkaans oorlogskerkhof. Maar ook van een miniatuur-Duits, -Engels, -Canadees, -Nieuw-Zeelands, -Australisch, -Pools en 'onbekenden'-kerkhof. De graven van de drenkelingen met hun negen verschillende nationaliteiten, van twee onbekende zeelieden en één onbekende soldaat liggen naast en soms door elkaar. Toch is er een opbouw in de begraafplaats. Zowel naar nationaliteit als naar periode. Toen het oude terrein te klein werd, legde men bovendien achter het grafhuisje een tweede grafveld aan. De grootste nationale groepen, uitgaande van de politieke situatie van vandaag, zijn de Duitsers, de Fransen, de Engelsen en de Canadezen. Salch ben Ski werd indertijd als Fransman beschouwd, tegenwoordig als Marokkaan.

Vredenhof, oude kerkhof. Eerste rij: 9 Engelsen (1940-1945). Tweede (4), derde (4) en vierde rij (3) tot aan het kruis 11 Duitsers (1917-1918). De andere 27 graven zijn van Fransen (17, onder wie Salch ben Ski), Duitsers (4), Engelsen (4) en onbekenden (2), uit de periode 1918-1959. Foto: Pim Ligtvoet (juli 2014).

Duitsland (14)
Schiermonnikoog was lange tijd bezit van de Duitse familie von Bernstorff. 'Vredenoord' werd aangelegd aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, toen de lichamen van Duitse militairen aanspoelden. De kerngroep van de originele begraafplaats bestaat dan ook uit verdronkenen van de Duitse Kriegsmarine uit de jaren 1917 en 1918, elf personen. Samen met twee Duitse zeelui van 1921 liggen zij links en rechts van het middenpad in de drie rijen voor het kruis van het oude gedeelte van Vredenhof. Aan de laatste rij is een Duitse zeeman uit 1938 toegevoegd; het totaal is dan veertien. Uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog werden nog vier Duitsers begraven, van wie één op het oude gedeelte. Bij de drie op het nieuwe gedeelte hoort Walter Welzel (10-4-45). Uit angst om nog naar de strijd om Berlijn te worden gestuurd pleegde hij zelfmoord. De commandant weigerde hem aanvankelijk een plaats op Vredenoord.

Verenigd Koninkrijk (45)
Direct bij de ingang, vóór de Duitse graven, werden links en rechts van het middenpad negen Engelsen uit de jaren 1939-1945 neergelegd. De meesten dienden bij de Royal Air Force (RAF), met als boegbeeld Alan Wilson, het eerste slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog dat hier op het strand werd gevonden (29-9-1939). Prominent is ook John Owen Roberts, kapitein van het vrachtschip ss Firth Fisher. Het schip liep op 21 mei 1940 tijdens de reddingsactie 'Dynamo' bij Cherbourg op een magnetische mijn. Die datum staat ook op zijn graf. Direct links na de entree bevindt zich nog het graf van een 10e Engelsman, 'A Seaman, Merchant Navy, Known Unto God' uit 1906. Drie andere Engelsen vullen de Duitse rijen aan, én uit 1918 en twee naamlozen van de RAF. Bij deze veertien komen 31 Engelsen, meest van de Royal Air Force, op het nieuwe gedeelte. De laatsten hier, twee onbekende RAF-militairen, werden op 5 juli 1945 bijgezet.

Frankrijk/Marokko (22)
Acht Franse militairen liggen in graven links en rechts van de Duitse rijen tot aan het kruis, negen zijn begraven naast en achter het kruis. Samen zeventien. Het graf van Salch ben Ski is rechts naast het kruis, plaats 2. Vijf andere Fransen, twee van juni 1940 en de drie van najaar 1940, zijn bijgezet op de eerste rij van het nieuwe gedeelte.

Onbekenden (5)
Op oud-Vredenhof liggen ook twee onbekende drenkelingen die tussen 1940 en 1959 op het strand gevonden werden. Op het nieuwe gedeelte rusten nog drie naamlozen, gevonden tussen 1942 en 1968.

Het nieuwe gedeelte van Vredenhof, met Engelsen (31), Canadezen (10), Fransen (5), Nieuw-Zeelanders (4), Polen (3), Duitsers (3) onbekenden (3), Australiërs (2) en Nederlanders (2). Foto: Pim Ligtvoet (juli 2014).

Brits gemenebest (16)
Groot is ook het aandeel van begraven militairen uit drie voormalige Engelse kolonies, Canada (10), Nieuw-Zeeland (4) en Australië (2). Zij vochten in het Britse leger, vaak in eigen eenheden. Allen werden bijgezet op het nieuwe gedeelte, achter het oude kerkhof. Bijzonder is het graf van de Canadese boordwerktuigkundige Arthur David Cherkinsky die op 2 maart 1943 verongelukte. Omdat hij jood bleek te zijn weigerde de Duitse commandant hem de militaire eer. Arthur werd uiteindelijk wel begraven (emaillen bordje no. 95). Op zijn marmeren steen, de eerste in de vierde rij, links van het pad, staat de Davidster.

Polen en Nederland
De laatste twee landen die op de drenkelingenbegraafplaats Vredenhof vertegenwoordigd zijn, zijn Polen en Nederland. Eenheden van het Vrije Poolse Leger maakten deel uit van de geallieerde troepenmacht. De lichamen van drie Poolse militairen liggen op het nieuwere gedeelte. Ook Sake van der Werff, een der stichters, en zijn zoon Tjeerd werden hier teraardebesteld.

Besluit
Op oud-Vredenhof werden 48 mannen begraven, op het nieuwere gedeelte 62. Vrouwen ontbreken. De slachtoffers zijn afkomstig uit negen landen en uit Onbekend. Een van hen kwam uit Marokko. Helaas weten we niet wie hij was, en of zijn naam goed is geschreven. Op zijn steen staat geen kruis, geen halve maan, geen Davidsster. Misschien komen we ooit meer van Salch ben Ski of Saleh ben Zaki te weten. Hij vocht aan de zijde van de geallieerden en verdronk. Schelpen en dennenappels rusten op zijn graf.
De Koninklijke Landmacht zou van het onderzoek van de heer Hey een publicatie maken. Dit voornemen is echter niet uitgevoerd. Ook de Gemeente Kapelle vond het niet op haar weg liggen de gegevens te publiceren. De heer Hey heeft toen besloten alle informatie, fotoseries en krantenknipsels van zijn onderzoek aan het Zeeuws Archief in Middelburg te schenken. Dit heeft een deel van de gegevens in het gemeentearchief van Kapelle ondergebracht. De voornaamste bron van zijn onderzoek vormde het naoorlogse archief van het Nederlandse Rode Kruis. Dit is gecompleteerd met Nederlandse gemeentearchieven en Franse rapporten van gerepatrieerde militairen. Graven van Franse militairen werden na de oorlog aangetroffen in 120 Nederlandse gemeenten.

Marokkaanse soldaten in Vlissingen (foto: NIOD / Albert Meerholtz)