Johan Aaldrik Stijkel

Han Stijkel (Bron: oranjehotel.nationaalarchief.nl)
“Eén van de eersten die een verzetsorganisatie van de grond kreeg, was Han Stijkel, geboren in Rotterdam op 8 oktober 1911. Hij had Engels gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Al in zijn studententijd was hij betrokken bij het verzet tegen het fascisme; vanuit Portugal nam hij deel aan verzetsacties tegen Franco tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939)." (Oranjehotel). Hij was een kennis van jonkheer Schorer, oprichter van het Nederlands Wetenschappelijk Humanitair Komitee (NWHK), die voor gelijkstelling van homoseksuelen opkwam. (Drs. Pieter Koenders, telefoongesprek oktober 2006)

Netwerk
“Han Stijkel had contacten in leidende kringen in Den Haag. Daardoor wist hij een aantal belangrijke personen bij zijn groep te betrekken. Deze bestond vermoedelijk uit niet meer dan 80 personen, zeker minder dan de 100 tot 150, die Stijkel zelf noemde. Onder hen was generaal-majoor S. Hasselman (1880) die het militaire deel van het werk voor zijn rekening nam. De groep bestond verder uit onder meer politieagenten, studenten, officieren en kooplieden” – van christelijke, joodse, socialistische en andere achtergrond. Uit een indrukwekkende brief van Han Stijkel is duidelijk dat hij zelf handelde vanuit christelijk-filosofische inspiratie. Hij was onthecht – zie onder.
“Een actieve kerngroep bevond zich in de Zaanstreek”, met name in Koog aan de Zaan. Het ging om mensen van de socialistische jeugdbeweging AJC, om de directeur van de levensmiddelenfabriek Honig, het echtpaar Ero-Chambon van café-dancing De Waakzaamheid, de eigenaar van garage Zwart en anderen. Men richtte zich in de lijn van Orde-Dienst-groepen (OD) vooral op het verzamelen van militaire gegevens.

Activiteiten
“Stijkel had van de regering onder meer de opdracht gekregen de verspreid in het land ontstane verzetsgroepen tot een eenheid te smeden. Daartoe reisden hij en leden van zijn groep het hele land door. Stijkel gebruikte de schuilnaam dr. Eerland de Vries. Tijdens die reizen werden ook spionagegegevens verzameld, die werden doorgegeven aan de Organisatie-Westerveld. ... Dit werk was in de beginfase van de oorlog zeer moeilijk, omdat ondersteunende organisaties (bijvoorbeeld de Persoons Bewijzen Centrale, die valse persoonsbewijzen maakte” – zie Arondéus en Bakker) “nog niet bestonden en onderduikadressen schaars waren. Er werden ook echte beginnersfouten gemaakt; ... Met bepaalde gegevens omtrent de groep, zoals ledenlijsten en wapens werd onzorgvuldig omgegaan. Ook onderschatte men de kracht en jarenlange ervaring van de Duitse contra-spionage. De uiterst gevaarlijke spionnen Van der Waals en Ridderhof (zgn. V-Männer) wisten te infiltreren in de Stijkelgroep”.

Arrestatie
“Han Stijkel wilde van de regering in Londen zelf nieuwe instructies in ontvangst nemen voor zijn activiteiten; verder wilde hij een grote hoeveelheid spionagemateriaal naar Engeland brengen. Door bemiddeling van een politieorganisatie kwam Stijkel in contact met de gebroeders Willem (1896) en Arie (1899) van der Plas, Katwijkse vissers, die met hun motorbotter KW 133 Stijkel samen met zijn rechterhand Gude (1916) en Baud (1919)”, beiden eveneens student, “naar een punt op de Noordzee zouden varen, waar ze door een Engelse of Nederlandse onderzeeboot zouden worden opgepikt. Ook zou een ‘rijke jood’ meevaren, die geldelijke steun aan de organisatie had toegezegd in ruil voor de overtocht naar Engeland. Deze laatste bleek echter een Scheveningse vishandelaar die voor de Sicherheitspolizei (Sipo) werkte. Ook binnen de politieorganisatie die had bemiddeld bij het charteren van de KW 133, bevonden zich verraders.


De later naar UK 65 hernoemde botter KW 133 (Federatie van visserijverenigingen)
(Bron: http://oranjehotel.nationaalarchief.nl/gevangenen/onderzoeksvoorbeelden/stijkel.asp)
Bij het vertrek uit de haven van Scheveningen op 2 april 1941 ging alles mis. De uitgang van de haven bleek geblokkeerd. Weliswaar konden Stijkel, Gude en Baud nog overboord springen, maar ze werden direct gearresteerd. Na enkele dagen van verhoor werden zij overgebracht naar het Oranjehotel. Al snel volgde de arrestatie van nog eens 15 man; dit aantal liep op tot 47, waaronder 4 vrouwen.” Door loslippigheid van een uitgestapt groepslid werd eveneens het grootste deel van de Koogse ploeg opgerold en in Scheveningen opgesloten. “Ook in het Oranjehotel bleef Stijkel optreden als leider van de groep.”

Gevangenschap en executie
”Na bijna een jaar werd de groep Stijkel op 26 maart 1942 in zijn geheel overgebracht naar Berlijn. Hier werd in september 1942 een strafproces tegen hen gevoerd voor het Reichskriegsgericht, het hoogste Militaire Gerechtshof van Duitsland. Dit was een hoge uitzondering, want nagenoeg alle gearresteerde Nederlandse verzetsstrijders zijn in Nederland berecht. Het proces werd in het geheim gevoerd. De leden van de Stijkelgroep werden als zogenaamde Nacht und Nebel-gevangenen behandeld. ... De afloop van het proces en de terechtstelling bleven lange tijd geheim.

Graf Han Stijkel (Bron: www.ogs.nl)

Op 26 september 1942 werden 39 doodvonnissen uitgesproken. Zes leden van de groep kregen gratie (tuchthuisstraf), één overleed in de gevangenis. Ondanks grote inspanningen van de Nederlandse regering in Londen, die het neutrale Zweden verzocht te bemiddelen, en van de consul in Berlijn, bleven de vonnissen van 32 resterende leden van de Stijkelgroep gehandhaafd. De veroordeelden leefden vervolgens nog eens acht maanden tussen hoop en vrees, maar op 4 juni 1943 werd op een schietbaan in Berlijn-Tegel het vonnis voltrokken. De 32 leden van de Stijkelgroep werden met een tussenpoos van 5 minuten gefusilleerd, Han Stijkel als eerste. Zowel in de gevangenis als op de executieplaats kregen Stijkel en de zijnen veel steun van de gevangenispredikant Harald Poelchau, die bijzonder onder de indruk was van de houding van de Nederlanders.”

Onthechting
In de afscheidsbrief aan zijn vader, ‘Pipa’, schrijft Han over zijn overgang naar een ander, eeuwig leven: ‘Als je dit briefje krijgt, dan ben ik vanuit dit bekende en toch zoo mysterieuze leven tot het groote onbekende leven overgegaan ... Ontdaan van dit materieele lichaam, dat ik altijd als een belemmering heb gevoeld, ben ik waar God wil’. ‘Ver boven dit aardsche bestaan, boven “de geboorte” en boven “den Dood” gaat de zekerheid van het Eeuwige Rijk van de Logos. Mijn geheele verblijf hier op aarde ben ik mij van “die vonk van God” in mij bewust geweest’. Vanuit dit eeuwigheidsbesef wijst hij ook haat- en wraakgevoelens af. ‘Ik deed wat ik meende dat mijn taak was. Ook de Duitschers denken dat’. De macht van de Duitsers beschouwt hij, net als Jezus voor de rechterstoel van Pilatus, als komende van God. ‘God doet altijd voor ons allen het allerbeste, ook al zien we het soms nog niet’.

Na de oorlog
“Lange tijd bleef in Nederland onzekerheid bestaan over het lot van de Stijkelgroep. ... De 32 geëxecuteerde leden van de groep bleken begraven te zijn op een begraafplaats in Berlijn-Döberitz, een stadsdeel dat aan het einde van de oorlog in de Russische sector van Berlijn lag. ... Met hulp van de Franse bezettingsautoriteiten konden de lichamen tenslotte in juni 1947 naar de Franse sector van Berlijn worden vervoerd en vandaar naar Nederland worden overgebracht. Onder enorme belangstelling (het lot van de Stijkelgroep was in Nederland hard aangekomen) werden de 32 leden van de groep begraven op de begraafplaats Westduin (Ockenburg) in Den Haag.


Herdenkingsbijeenkomst voor de Stijkelgroep
(Bron: http://oranjehotel.nationaalarchief.nl/gevangenen/onderzoeksvoorbeelden/stijkel.asp)

Naamgeving
Na de oorlog werden in tal van plaatsen straten naar omgekomen verzetsstrijders genoemd. In een aantal plaatsen in Nederland leeft ook de herinnering aan Han Stijkel en zijn verzetsgroep voort. Zo is er een Han Stijkelweg in de Noordoost Polder. Aan de snelweg A6, bij Urk, “draagt een benzinestation eveneens de naam ‘Han Stijkel’. ”Een mulo in Den Haag, later opgenomen in de Dalton Scholengemeenschap, werd eveneens naar hem genoemd. In dezelfde stad bestaat een Han Stijkelplein.
Voor meer informatie over de andere leden van de groep zie de site van de stichting Eregraf Stijkelgroep, www.stijkelgroep.nl


Han Stijkelweg in de Noordoost Polder
(Bron: http://oranjehotel.nationaalarchief.nl/gevangenen/onderzoeksvoorbeelden/stijkel.asp)

Internetbronnen:
Alle aangehaalde teksten en de foto’s (op een na) stammen van http://oranjehotel.nationaalarchief.nl/gevangenen/onderzoeksvoorbeelden/stijkel.asp
De foto van het graf staat bij www.ogs.nl.
Zie verder www.joodsmonument.nl en www.stijkelgroep.nl
De homoseksuele identiteit van Han Stijkel werd beschreven door Pieter Koenders, zie: Werkplan onderzoek drs. Marian van der Klein in 'Homo’s in de collectieve herinnering aan de Tweede Wereldoorlog: vijftig jaar beeldvorming over homoseksuele oorlogservaringen'. Werkplan onderzoek, dec. 2004 (zie www.iisg.nl/research)
De Zaanse informatie komt uit: J.J. ’t Hoen en J.C. Witte, Zet en Tegenzet (z.j. ca. 1985).