Percy Gothein en Vincent Weyand

Hekma beschrijft Frommel als de oogappel van de dichter Percy Gothein, die op zijn beurt enige tijd tot de kring van Stefan George had behoord. George was de door een kleine groep geadoreerde poëet die kort voor zijn dood (1933) door Hitler werd gevraagd om de dichter des vaderlands te worden. Stefan George heeft zich misschien vereerd gevoeld maar weigerde om verschillende redenen.

Gothein
Percy Paul Heinrich Gothein (1896-1944) was de zoon van de Heidelbergse intellectuelen Eberhard en Marie Louise Gothein. Eberhard Gothein was een bekend socioloog en had joodse voorouders. Marie Louise Gothein schreef het standaardwerk over Engelse tuinen. Stefan George bezocht de familie geregeld en 'ontdekte' de jonge Percy als een zeldzaam poëtische ziel. Percy werd schrijver. Rheannon vertelt dat hij in nazi-Duitsland geen werk kon vinden omdat hij niet volledig Arisch was. Gothein ging naar Italië, waar hij tot 1943 woonde. Hij moest vluchten voor de Amerikaanse en Engelse troepen. Gothein ging naar Stuttgart en kreeg kort een baan bij de Württembergse provinciale bibliotheek. Toen schreef Frommel hem vanuit Amsterdam met het voorstel een deel van zijn werk in Nederland te laten uitgeven. Gothein, die Castrum al eerder in november 1943 had bezocht, ging in februari 1944 opnieuw naar Amsterdam. Hij woonde in het huis aan de Herengracht, in de voorkamer van Miep en Guido, van wie hij een goede vriend werd. Gothein was de eerste die de naam 'Guido' gebruikte. Miep moest aanvankelijk, als vrouw, naar elders. Percy vernieuwde zijn contacten met de cultureel-erotische kring rond Wolfgang Frommel. Twee van hen volgde hij in juni 1944 naar Ommen. Hij werd er gearresteerd.

Arrestatie

Boven: Wolfgang Frommel, Martijn Engelmann, Guido Teunissen
Onder: Haro op het Veld, Percy Gothein (1944) (Bron: coll. F. Rheannon)

Wolfgang Cordan schrijft in zijn dagboek:
"Ommen 30 juli 1944. [het was vermoedelijk op 25 juli; red.]. Treurig symbool: Percy Gothein is hier vannacht op heterdaad betrapt / kaal geschoren en in het plaatselijke concentratiekamp opgesloten / met hem twee knapen van wie de ene in de ware zin des woords het corpus delicti was [...] dit is een misdrijf - weliswaar niet in juridische maar in filosofische zin [...]." Rheannon meent dat Gothein Amsterdam verliet vanwege onenigheid met Frommel. De aanslag op Hitler (20 juni 1944) zou de aanleiding voor de arrestatie kunnen zijn. Gothein had banden met de Kreisauer Kreis die deze aanslag had voorbereid. Een brief voor de Engelse regering ging in maart 1944 via hem daar de dichter Geerten Gossaert (zie www.dbnl.org). Gothein was na 20 juni naar kasteel Eerde in Ommen gevlucht, waar Vincent Weyand en Simon van Keulen verbleven, die zich hier wilden onttrekken aan de arbeidsplicht. Gothein had Simon ooit eens op straat aangesproken. Ze woonden in villa De Esch. De overgebleven joodse studenten van de Quaker-school waren in april 1943 naar kamp Vught gegaan. Misschien hebben Weyand en Gothein gedacht dat De Esch na de razzia veiliger zou zijn.
Francesca Rheannon vermoedt dat Gothein door iemand uit Ommen is aangegeven. "De politie kwam naar het huis waar hij met Simon was om ze te vragen de volgende dag naar het hoofdbureau van politie te komen. Ze troffen hem in bed met Simon aan, en op de een of andere manier kwam het nieuws bij de Gestapo terecht. Simon beweerde later dat hij en Percy alleen maar in een bed lagen omdat er geen ander bed was. Maar Gothein was al twee of drie keer in nazi-Duitsland gearresteerd op grond van de beruchte paragraaf 175, en hij maakte van zijn seksuele voorkeur geen geheim - mogelijk een reden waarom de dichter Stefan George hem in de twintiger jaren afwees". George was over zijn eigen homoseksuele gevoelens zeer zwijgzaam.

Kamp Ommen
Vanuit kasteel Eerde werden Gothein en Van Keulen naar het beruchte kamp Erika getransporteerd, een strafkamp in Ommen, met hoofdzakelijk Nederlands personeel. Vier dagen later, op 27 juli, werd Weyand ook gearresteerd en in de auto van kampcommandant Werner Schwier naar Erika gebracht. Rheannon hoorde van een broer van Vincent, Olaf Weyand, dat de Nederlandse bewakers de jongemannen van homoseksualiteit beschuldigden en ze in elkaar sloegen. Homoseksuelen werden in de kampen geregeld in elkaar geslagen, door de bewakers, door medegevangenen of door beide. Gothein werd meteen na aankomst in Erika van Simon gescheiden. Simon bericht dat hij hem een paar dagen vanuit een raam zag en dat hij er niet best aan toe was.
     
Vincent Weyand (1944)                   Omslag boek over Weyand
(Bron: Castrum-NIOD)                    (Uitg: Van Gruting - ISBN-13: 978-90-75879-43-8)
Toen men aan de Herengracht hoorde dat Percy, Simon en Vincent waren gearresteerd en naar het beruchte kamp Ommen gebracht, nam men voorzorgsmaatregelen. Misschien zouden er onder marteling zaken over de kring rond Wolfgang Frommel en Gisèle naar buiten komen. Buri en Claus Bock doken elders onder. De angst bleek ongegrond en de twee kwamen in september weer terug.

Amersfoort
In die tijd werd bekend dat Simon van Keulen in kamp Amersfoort was. Gisèle wist na een ochtend wachten bij de Sicherheitsdienst een toestemmingsbrief los te krijgen om hem te bezoeken. Het document was ondertekend door de chef, Willy Lages. Op 12 september ging ze met Guido Teunissen op een tandem naar het kamp. Ze stelde zich voor als de vriendin van Lages, kocht de wachters om met cognac en sigaretten, maakte gebruik van de dronkenschap van beul Kotälla en kreeg een ontmoeting van 5 minuten met Simon. Ze kon de zwaar toegetakelde jongeman vertellen dat de onderduik aan de Herengracht nog steeds functioneerde en dat niemand was doorgeslagen. Op 19 oktober sprong Simon uit de trein die hem naar Duitsland moest brengen en verscheen hij 'als een spook' op de Herengracht.

Monument voor homoseksuele slachtoffers Neuengamme (foto: fcit.usf.edu)

Sachsenhausen, Neuengamme, Auschwitz
Percy Gothein werd naar Sachsenhausen getransporteerd en van daar naar kamp Neuengamme, waar hij op 22 december 1944 overleed. Daar verbleef toen ook Willem Niemeijer*.
Vincent Weyand werd op 18 augustus naar kamp Amersfoort gebracht en van daaruit, na tien dagen, naar het Nederlandse deportatiekamp voor joden, Westerbork. Op 4 september vertrok de laatste trein naar Auschwitz. Maar Vincent was in de trein die op 13 september vertrok. De trein vervoerde ook 77 kinderen uit het weeshuis van Westerbork, een groep diamantbewerkers en een groep van 44 Turkse joden (zie hoofdstuk Turkije). De trein ging naar het relatief 'bevoorrechte' kamp Bergen-Belsen. Vincent Weyand, die als politiek gevangene was gearresteerd, werd nogmaals gedeporteerd. Hij overleed op 21 februari 1945 in Buchenwald.
Het zou kunnen zijn dat Vincent Weijand de enige Nederlander is geweest die naar een concentratiekamp werd gestuurd omdat hij homoseksueel was of omdat men dat aannam.

Na de oorlog
Na jaren verblijf in Duitsland en tenslotte Zwitserland, werd Wolfgang Frommel de leider van wat nu officieel Castrum Peregrini ging heten en van het tijdschrift onder dezelfde naam. Het wordt in het Duits uitgegeven (1951). Overigens werd Frommel in de dagen na de Bevrijding voor een Duitse soldaat gehouden en bijna de gracht in gegooid. Frank Ligtvoet beschrijft hem in het Vrij Nederland-artikel als een man die een onverzadigbare seksuele honger had, naar minderjarige, jonge en oudere mannen en ook vrouwen. Daarbij respecteerde hij niet per se wat de ander wilde, zodat het in de praktijk op verkrachting uit kon lopen. Die houding beïnvloedde ook de andere leden. Castrum kreeg daardoor steeds meer de trekken van een sekte. "Frommel had een schijnbaar mooie wereld gecreëerd, die misschien ooit oprechte idealen had vertegenwoordigd, maar die uiteindelijk voor velen een monsterlijke planeet bleek, waarin seksueel verkeer met of misbruik van jongens en mannen het achterliggende doel leek te zijn geworden."
Cordan was direct na de oorlog betrokken bij de heroprichting van het literaire wereldblad 'Centaur'. Na zijn tijd in Nederland schreef Cordan verschillende boeken over de landen rond de Middellandse Zee en twee romans, waaronder het homo-erotische 'Julian der Erleuchtete' (1950).
Guido Teunissen verliet Miep en ging naar de Verenigde Staten.
Miep Benz trouwde met Chris Dekker.

Yad Vashem
Wolfgang Frommel kreeg in 1973 de Yad Vashem onderscheiding van de staat Israël vanwege het verbergen en helpen van joden tijdens de holocaust-periode. Hij overleed, 'poeta et amicus', op 13 december 1986. Gisèle d'Ailly kreeg de onderscheiding in 1997.

Claus Victor Bock (Bron: www.castrumperegrini.nl)
Victor Bock (Hamburg, 7 mei 1926) ging na de oorlog naar zijn ouders, die vanaf eind jaren dertig in India werkten. Na een jaar kwam hij terug naar Amsterdam om literatuur te studeren. Hij zette zijn studie voort in Manchester en Basel, waar hij zijn doctoraat germanistiek behaalde (1955). In Engeland werkte hij vooral in Londen. Hij was er acht jaar directeur van het Institute of Germanic Studies. In 1980 werd hij decaan van de letterenfaculteit. In 1984 ging Bock met vervroegd pensioen om terug te keren naar Amsterdam, naar Castrum Peregrini. Hij publiceerde zijn relaas over de onderduiktijd 'Untergetaucht unter Freunden' (1984) en nam allerlei taken op zich voor Stichting en uitgeverij. Het boek kreeg in september 2007 zijn Nederlandse vertaling: '"Zolang wij gedichten schrijven kan ons niets gebeuren", Amsterdam 1942-1945'. Claus Victor Bock overleed op 5 januari 2008 onverwacht en vredig in het huis waar hij in de oorlog ondergedoken was.

Gisèle d'Ailly-van Waterschoot van der Gracht
(Bron: www.onsamsterdam.nl)
 
Grafsteen Gisele ('Dieu nous garde')
Klik op de foto om te vergroten (Foto: M. Eijkhoudt)

Overlijden Gisèle
Op 27 mei 2013 overleed, thuis in haar atelier, Gisèle d'Ailly-van Waterschoot van der Gracht, op ruim 100-jarige leeftijd. Ze laat als kunstenaar onder meer glas-in-lood ramen na in de Amsterdamse katholieke kerken Het Begijnhof en De Krijtberg, wandtapijten voor de ss Rotterdam, schilderijen met fantasie- en mythische figuren, als ook abstract werk. Gisèle werd op 1 juni in besloten kring ter aarde besteld op de begraafplaats De Stompe Toren bij Spaarnwoude, naast haar echtgenoot Arnold Jan d'Ailly (1967). Daar zijn ook de graven van haar onderduikers Wolfgang Frommel (1986) en Victor Bock (2008) en van anderen uit de kring van Castrum Peregrini.

De Stompe Toren, Spaarnwoude
Foto's: Pim Ligtvoet
Klik op de foto van de grafsteen om te vergroten

Grafsteen Wolfgang Frommel
'Mein Anhauch der euch Mut und Kraft belebe'

Grafsteen Victor Bock
'Ich gab dir die Fackel im Sprunge'

Bronnen:

- www.gaynews.nl/article04.php?sid=669 (artikel Ger Hekma, foto Cordan)
- www.castrumperegrini.nl (foto’s en teksten)
- e-mails van Francesca Rheannon (november-december 2006 - Guido Teunissen, Vincent Weyand, Castrum Peregrini)
- Marita Keilson-Lauritz, Centaurenliefde, in: Het begint met nee zeggen, Schorer Boeken 2006 (p. 191-214)
- http://geschiedenis.vpro.nl/programmas/3299530/afleveringen/5950244/items/7183843 (VPRO radio-uitzending, mei 2002: 'Spoor terug, Castrum Peregrini')
- www.hko97.nl/Archief/artikelen/eerde%20en%20pallandt.htm (Harry Woertink over Ommen)
- Expositie en catalogus Max Beckmann in Amsterdam 1937-1947 (Van Gogh Museum april 2007)
- Expositie over Gisèle van Waterschoot van der Gracht, NIOD (april-oktober 2007) met een studiemiddag op 12 oktober 2007
- www.fraenger.net (Frommel, Gothein)
- The Encyclopedia of the Righteous among the Nations. Rescuers of Jews during the Holocaust. The Netherlands. Yad Vashem. Jerusalem 2004 (Frommel)
- www.filmtotaal.nl (knokploeg)
- www.knaw.nl
- www.ned.univie.ac (Kouwenaar)
- www.ogs.nl (Weijand, kasteel Eerde)
- www.onsamsterdam.nl (foto Van Waterschoot van der Gracht, 2003)
- Claus Victor Bock, 'Zolang wij gedichten schrijven kan ons niets gebeuren', Amsterdam 1942-1945. Castrum Peregrini Press 2007
- Frank Ligtvoet. In de schaduw van de Meester. Seksueel misbruik in de kring van Wolfgang Frommel. Vrij Nederland-on-line, 10-7-2017.
- Harm Ede Botjes en Sander Donkers. Misbruik in de naam van het hogere. De seksuele trukendoos van kunstgenootschap Castrum Peregrini. Vrij Nederland, 24 februari 2018
- Annet Mooij, De eeuw van Gisèle. Mythe en werkelijkheid van een kunstenares. De Bezige Bij, 2018
N.B. Castrum Peregrini heeft geen vermelding in de Homo-encyclopedie.