Een donkere bladzijde uit de geschiedenis van 400 jaar betrekkingen Nederland-Japan
Ervaringen van oorlogsgetroffenen tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indie 1942-1945
Inleiding
Op 8 december 1941 vielen de Japanners onverwacht de Amerikaanse basis Pearl Harbor aan. Amerika en Nederland verklaarden Japan de oorlog. In maart 1942 landden de Japanners op Java en na drie maanden strijd moest Nederlands-Indie zich overgeven.
Van de circa 350.000 Nederlanders werden eerst de mannen door de Japanners geïnterneerd in kampen en later hun vrouwen en kinderen. Het optreden van de Japanse bewakers kenmerkte zich vaak door wreed en gewelddadig gedrag. Vooral in het laatste jaar van de bezetting leden in de overvolle en onhygiënische kampen de geïnterneerden aan chronische ondervoeding, hongeroedeem, dysenetrie en malaria. Vele duizenden zijn tengevolge hiervan gestorven.
Hoewel het merendeel van de Indo-Europese mannen als krijgsgevangene geïnterneerd werd, konden vele Indo-Europese vrouwen en kinderen buiten het kamp blijven. Doordat het inkomen wegviel, raakten vele van deze gezinnen in moeilijkheden. Dwangarbeid, gedwongen prostitutie, martelingen, chronische ondervoeding en ziekten eisten hun tol. De Indonesiërs gedroegen zich in toenemende mate vijandig, wat uitliep op de zogenaamde Bersiap-periode (vrijheidsstrijd), die kwam na het beëindigen van de Japanse bezetting.
Nadat Indonesië zelfstandig werd, vertrokken circa 300.000 Nederlanders, vaak min of meer noodgedwongen naar Nederland, een land dat zich moest herstellen van de oorlog met Duitsland. Zij lieten meer dan 42.000 doden achter.
Een onderzoek
Bij de Nederlanders die slachtoffer werden van de Japanse oorlog, blijkt het bezoek van de Japanse keizer aan Nederland zelfs na 55 jaar nog heftige emoties op te roepen. De Vereniging van Kinderen uit de Japanse Bezetting en de Bersiap 1941-1949 (KJBB) heeft met medewerking van de Provincie Noord-Holland aan dr. F.A. Begemann gevraagd een onderzoek te verrichten onder degenen die als kind in het voormalig Nederlands-Indië de oorlog hebben meegemaakt.
Dertien leden van deze vereniging werden langdurig geïnterviewd. Een verslag van deze interviews werd op een vergadering van de KJBB op 25 maart 2000 aan 80 leden van deze vereniging voorgelegd. Door de aanwezigen werd het verslag uitgebreid besproken en van commentaar voorzien. Dit commentaar is verwerkt in het eindverslag, dat representatief kan worden geacht voor de meningen binnen de KJBB.
Bij de interviews werd niet alleen gevraagd naar de standpunten over de komst van de keizer, maar ook naar de persoonlijke achtergronden. In dit verband werd ook uitvoerig over de oorlogservaringen gesproken.
Wat hebben de kinderen van toen meegemaakt?
AIle kinderen, of ze nu geïnterneerd waren of buiten het kamp konden blijven, hebben in de jaren van de Japanse bezetting honger gehad. Dat heeft bij velen niet alleen geleid tot lichamelijke ziekten, maar ook tot een aantasting van de psychische draagkracht. Dat verklaart voor een deel waarom zoveel van deze kinderen ook tientallen jaren later nog last hebben van hun traumatische ervaringen tijdens de Japanse bezetting.
Behalve honger hebben de kinderen van toen ook veelvuldig geweld ondergaan. In de kampen en buiten de kampen werden ook kinderen geslagen en mishandeld. Vaak moesten kinderen toezien hoe anderen, bijvoorbeeld hun ouders, werden mishandeld.
De meeste kinderen zijn tijdens de Japanse bezetting van een of beide ouders gescheiden. Bijna alle vaders werden geïnterneerd, ook van de Indo-Europese kinderen. Vaak viel ook de moeder weg - tijdelijk, door ziekte of ondervoeding; of voorgoed, als ze aan de gevolgen van de oorlog overleed. De scheiding van de ouders blijkt de ontwikkeling van de kinderen van toen vaak ernstig te hebben geschaad.
Door de Japanse bezetting werden de kinderen losgerukt uit hun normale leven. Niet alleen werden ze van een of beide ouders gescheiden, maar daarnaast raakten ze meestal hun ouderlijk huis en ook de school en hun schoolvriendjes kwijt. Kinderen die geïnterneerd werden, moesten zich aanpassen aan geheel nieuwe leefomstandigheden. Ook buiten de kampen veranderde het leven ingrijpend, al was het alleen maar omdat voor de meeste gezinnen de geregelde inkomsten wegvielen.
Zowel binnen als buiten het kamp moesten de kinderen overlevingsgedrag aanleren, bijvoorbeeld handel drijven of voedsel stelen. Onder oorlogsomstandigheden wordt er van kinderen vaak een aanpassing gevraagd, waartoe ze qua ontwikkeling nog lang niet in staat zijn. Dat heeft geleid tot zowel psychische als lichamelijke schade. Bij veel van deze kinderen zie je in hun latere leven blijvende klachten, zoals regelmatig terugkerende slapeloosheid, nachtmerries en angsten. Velen hebben als gevolg hiervan voortijdig hun beroep moeten opgeven.
Na de capitulatie van Japan vond de gezinshereniging plaats, die vaak moeilijk is verlopen. De uit de internering terugkerende vaders konden met hun vrouwen, die zelf veel hadden meegemaakt, dikwijls niet over hun ervaringen praten. De kinderen merkten, dat hun ouders waren veranderd en dat de sfeer in huis was aangetast. Vaak bleken hun ouders niet in staat hun kinderen met het verwerken van hun oorlogservaringen te helpen.
Na de Japanse capitulatie in augustus 1945 brak in het voormalige Nederlands-Indie de onafhankelijkheidsstrijd uit. Dit conflict eiste niet alleen veel slachtoffers, maar bracht ook een grote stroom vluchtelingen op gang. Aangezien Nederland tijdens de oorlog in Europa ernstig had geleden, verliep de opvang van de slachtoffers uit Indië moeizaam. Zij vonden nauwelijks gehoor voor hun ervaringen en problemen. Daardoor is deze groep in een maatschappelijk isolement beland, wat de klachten nog heeft verergerd.
Wat denken de leden van de KJBB over de komst van de Japanse keizer?
Hoewel er over de komst van de keizer ook binnen de KJBB verschillend wordt gedacht, is er op een punt consensus:
Het is belangrijk dat keizer Akihito bij zijn bezoek aan Nederland aan de slachtoffers excuses aanbiedt voor wat hen tijdens de oorlog door Japan is aangedaan. De excuses worden van de keizer persoonlijk verlangd, omdat in naam van zijn vader Hirohito de gewelddadigheden zijn begaan.
Waarom is dit voor de leden van de KJBB zo’n belangrijk punt? De argumenten blijken samen te hangen met het oorlogsverleden:
- Het vragen van excuses komt niet voort uit haatgevoelens, maar uit een behoefte aan rechtvaardigheid
Waarom de slachtoffers excuses vragen, kan het beste worden toegelicht via een analogie. Een samenleving kan alleen bestaan op basis van een rechtsorde, die de maatschappelijke regels fundeert. Wie een misdrijf begaat, ontkent de rechtsorde en plaatst zich daarmee buiten de samenleving. Hij kan pas weer in de samenleving worden opgenomen, als hij erkent dat hij een misstap heeft begaan. Want door het aanbieden van excuses, wordt de rechtsorde opnieuw bevestigd.
Mutatis mutandis geldt dit ook voor de keizer van Japan. Eigenlijk kunnen de slachtoffers van Japan de keizer alleen ontvangen, als hij toegeeft dat er in het verleden door Japan misstappen zijn begaan en als hij hiervoor zijn excuses aanbiedt.
Er is nog een tweede reden waarom dit voor de slachtoffers van belang is. Het merendeel van hen heeft door de klachten hun werk voortijdig moeten onderbreken. Vaak heeft dat bij hen geleid tot schuld- en schaamtegevoelens. Want mensen die zich niet langer aan sociale verwachtingen kunnen conformeren, krijgen meestal last van schuldgevoelens, ook als zij zelf hiervoor geen verantwoordelijkheid dragen. Daarom is het belangrijk, dat expliciet wordt vastgesteld dat de klachten van de slachtoffers niet aan henzelf zijn te wijten, maar aan de agressie van Japan. - De oorlog is nog geen verleden geworden
De oorlog in Zuidoost Azië ligt meer dan vijftig jaar achter ons. Waarom is voor de slachtoffers dit verleden nog niet voorbij?
Allereerst omdat zij nog steeds last hebben van hun traumatische herinneringen en de door de oorlog veroorzaakte klachten. Denk bijvoorbeeld aan een vrouw die niet kan slapen door rugklachten die ze aan het kamp heeft overgehouden: in haar leven is de oorlog nog heel concreet aanwezig.
Het verleden blijft leven ook omdat veel slachtoffers Japan nog steeds ervaren als een vijandige en bedreigende natie. Door excuses aan te bieden, zou de keizer tot het verleden afstand nemen. Daarmee zou hij het ook voor de slachtoffers van Japan makkelijker maken om het verleden af te sluiten. - Zingeving van het slachtofferschap
In de levens van de slachtoffers van de oorlog met Japan is door het oorlogsgeweld van alles misgegaan. Hoe kan iemand met het verdriet hierover verder leven?
Voor veel slachtoffers blijkt het belangrijk, om zin te kunnen geven aan hun slachtofferschap. Velen nemen daarbij een voorbeeld aan de joden, die niet alleen hun doden herdenken, maar ook waarschuwen tegen nieuwe vormen van fascisme. Vanuit een vergelijkbaar motief proberen veel slachtoffers van de oorlog in Zuidoost Azië de krachten binnen de Japanse samenleving te ondersteunen, die nieuwe Japanse agressie trachten te voorkomen.
Vanuit dit perspectief is het essentieel, dat Japan erkent dat er in het verleden dingen zijn gebeurd die niet door de beugel kunnen. Excuses van de Japanse keizer betekenen, dat Japan van het verleden afstand neemt.
Daarmee worden de pogingen van de slachtoffers om zin te geven aan hun oorlogservaringen ondersteund. - Aandacht juist voor kinderen in de oorlog
Nog steeds worden op veel plaatsen in de wereld gewapende conflicten uitgevochten. Daarbij worden ook veel kinderen slachtoffer. Dit is tragisch, want juist kinderen verdienen het om door volwassenen tegen geweld te worden beschermd.
Daarom zou het een goede zaak zijn, als de keizer bij het aanbieden van excuses de kinderen van toen expliciet noemt. Het zou allereerst een erkenning betekenen van hen die de oorlog van toen als kind hebben meegemaakt. Maar daarnaast zou er aandacht gevraagd worden voor het lot van kinderen, die ook nu nog slachtoffer worden van oorlogsgeweld.
Dit is een samenvatting van de publicatie:
‘Vanuit een behoefte aan rechtvaardigheid – Reacties binnen de KJBB op het voorgenomen bezoek van de keizer van Japan aan Nederland’
NPI en KJBB, april 2000
Verder lezen:
Het Jaar 2602 (Kinderverhalen uit het Jappenkamp)
Japanse burgerkampen