Nederlands-Indië - homoseksuelen

Een nog vrij onbekend hoofdstuk vormt de positie van homoseksuelen in Nederlands-Indië in de jaren dertig en veertig van de 20e eeuw. Marieke Bloembergen publiceerde erover in haar 'De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst.' (Boom/KITLV, november 2009). Dieptepunt vormde een razzia op homoseksuele mannen uit de koloniale elite tussen november 1938 en januari 1939. Deze was aangesticht door de Javabode, wiens hoofdredacteur sympathiseerde met de NSB, en de Christelijke Staatspartij. Ook de resident van Batavia en hoofd van de politie, Fievez de Mailines van Ginkel, was slachtoffer. De bekendste van de 223 arrestanten woonde op Bali. Het was de vermaarde Duitse kunstenaar Walter Spies.

Walter Spies
De in Rusland geboren, veelzijdige Duitse schilder en kunstenaar Walter Spies (1895-1942) was na zijn komst naar Bali (1927) het middelpunt geworden van een 'Artisten Coöperatie' met de naam Pita Maha. De coöperatie omvatte Balinese kunstenaars. Spies had internationale faam en werd op Bali bezocht door beroemdheden als Charley Chaplin, de cultureel antropoloog Margaret Mead, de schrijfster Vicky Baum en de filmmaker Von Lessen. De laatste drie produceerden er belangrijke werken.

Walter Spies (foto: adhidharma.net)

In december 1938 werd Spies gearresteerd vanwege de 'ongebreidelde sensualiteit' in de groep waarvan hij het centrum was. Zijn arrestatie maakte deel uit van een heksenjacht tegen al of niet vermeende homoseksuelen in Nederlands-Indië. De resident van Batavia en hoofd van de politie aldaar, Feviez de Malines van Ginkel en vele andere leidende figuren werden opgepakt. De jacht was een echo van de affaire-Ries in Nederland. De joodse topambtenaar L.A. Ries werd in 1936 ten onrechte beschuldigd van seksuele handelingen met een minderjarige (onder de 21 jaar) en moest aftreden. De affaire paste in het politiek conservatieve klimaat van de crisistijd, waarin nazi-Duitsland dreiging en inspiratie was. In Indië was ook crisis en oorlogsdreiging, hier vanuit Japan.
Walter Spies kreeg in zijn cel de gelegenheid verder te schilderen en vergeleek zijn gevangenschap met het schudden van vloeistoffen 'voor gebruik'. Bevriende Balinezen hielden een gamelan-concert bij het gevang. In de cel in Surabaya schilderde hij een van zijn beste werken, 'The landscape and its children'. Na acht maanden kwam hij vrij. Een tweede arrestatie, om andere redenen, volgde in mei 1940. Spies was Duitser en behoorde vanaf de bezetting van het koloniale moederland tot een vijandige natie. Hij werd geïnterneerd in kamp Ngawi op Oost-Java en Kotatjane op Sumatra. Deze keer kwam hij niet vrij. Ook kreeg hij geen toestemming om zijn schilderspullen uit Bali te laten overkomen.

SS Van Imhoff (foto: photoship.co.uk)

Met vermoedelijk 477 andere Duitse gevangenen werd hij vanwege de Japanse dreiging begin 1942 op de ss Van Imhoff (KPM) naar Brits Indië vervoerd. Het schip werd een dag na vertrek op 18 januari, niet ver van het eiland Nias bij West-Sumatra, aangevallen door een Japanse bommenwerper. De kapitein wilde de geïnterneerden niet zomaar vrijlaten. Hij ging met de bemanning, de soldaten en de bewakers, rond 140 man, in de beschikbare reddingsboten het vaartuig af en liet de gevangenen ingesloten door prikkeldraad in het ruim achter. Op het laatste moment werden hen kniptangen gegeven. Ongeveer de helft kon zich uit het langzaam zinkende schip redden. Een overlevende, J. Grashoff, zag de boten met de Nederlanders, waar nog veel plaats was, op 500 meter afstand liggen. Een Nederlands schip dat op het alarmsignaal van de Van Imhoff had gereageerd, bood geen hulp toen men merkte dat het om Duitsers ging. Van de geïnterneerden die uit het schip hadden weten te komen kwam na vijf dagen een groep van 67 op het eiland Nas aan. Walter Spies behoorde tot de naar schatting 411 Duitsers die bij de ondergang van de Van Imhoff, of in de dagen daarna, om het leven kwamen. Een Nederlandse oorlogsmisdaad?
Werken van Walter Spies zijn te zien op Bali in het Agung Rai Museum of Art (ARMA) en het Rautenstrauch-Joest Museum in Keulen, waar ook de Walter Spies Society is gevestigd.

Bronnen:
- www.nos.nl/nosjournaal/artikelen/2009/11/14/141109_jacht_op_homos_indie.html
- NOS-documentaire uit 1981 over Walter Spies: Schoonheid en Rijkdom
- www.walterspies.com/walter_spies_biography.html
- www.adidharma.net/features/walterspies.jpg
- en.wikipedia.org/wiki/Walter_Spies
- users.skynet.be/network.indonesia/bart003.htm
- www.nrcboeken.nl/recensie/rederij-koninklijke-paketvaart-maatschappij-wel-en-wee-van-een-indische-rederij-door-a-j-j-
- www.volkskrant.nl/archief_gratis/article624087.ece/Wie_was_mr_L.A._Ries
- www.nieuwsdossier.nl/dossier/1941-01-19 [verkeerd jaar]
- Ad van Liempt, De Oorlog. Drama's in de Indische archipel. Volkskrant 5 dec. 2009